نکات مهمّ اجراءِ شعر در مداحی (4)

7- پل سازی در شعر : بعضی از ابیات در یک شعر اشاره به یک واقعه تاریخی یا یک جمله خاص در یک واقعه تاریخی دارد .

در این موارد با مضمون سازی های محتوایی کوتاه باید به آن واقعه ، اتفاق یا رویداد تاریخی اشاره ای کوتاه نمود .

این قبیل موارد غالبا از دو حالت خارج نیست :

1- تاریخی-قرآنی ؛ مثل:

کسی که جایِ نبی خُفت ، جانشین نبی است

نه آن که راحتیِ  جانِ خویش را  ، می خواست

اشاره  به  واقعه لیلة المبیت و خوابیدن علی بن ابی طالب علیه السلام در بستر پیامبر صلّی الله علیه و آله که شآن نزول آیه شریفه { وَ مِنَ الناسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ الله وَاللهُ رَؤوُفٌ بِالعِباد - بقره 207 } هم در مورد همین واقعه است.

2- تاریخی-روایی ؛ مثل:

اوست بی استاد، استاد تمام آفرینش

دختر زهرا و در معناست ، مامِ آفرینش

اشاره به جمله تاریخی امام سجاد علیه السلام خطاب به حضرت زینب علیهاسلام در شهر کوفه بعد از خطبه غرّاء ایشان : یا عمّه آنتِ بِحمدالله عالِمةٌ غیرُ مُعلَّمَة و فَهِمَةٌ غیرُ مُفَهَّمَة ( بحار الانوار-جلد45- صفحه199)

نکات مهمّ اجراءِ شعر در مداحی (3)

6- حفظ شعر : فوائد حفظ شعر عبارتند از:

1- حقّ شعر ادا می شود.

2- در هنگام اجراء ، بر شعر کاملاً مسلّط هستی.

3- کنترل مجلس و احاطه ی بر آن ،  زیر نظر گرفتن حرکات مستمعین و دیدن میزان تأثیر شعر بر مخاطب ، اموری هستند که با وجود حفظ شعر دسترسی به آن ها برای مداح راحت تر می باشد .

4- ارتباط برقرار کردن میان شعر و مضمون با حرکات و زبان بدن با حفظ بودن شعر بسیار دقیق تر و آسان تر می باشد.

5- وقتی مدام به نسخه ی شعر نگاه می کنی حواس مستمع پرت می شود امّا در صورت اجراء با محفوظات حواس مستمع کاملا جمع مجلس می شود.

6- در صورتی که اجراء از محفوظات باشد ، حوادث غیر منتظره مثل قطع برق و عوض شدن روضه توسّط سخنران و یا مداح قبلی تأثیری بر روی روند اجرای خواننده نمی گذارد.

حفظ کردن شعر شرائطی دارد:

1- شعر را بارها و بارها با صدای بلند بخوانید.

خیلی مهم است که شعر را با صدای بلند بخوانید، نه در دل‌تان! شنیدن شعر با گوش‌های خودتان به شما کمک می‌کند قافیه و ریتم را درک کنید و در نتیجه بهتر شعر را حفظ کنید.

2-معنای کلماتی را که نمی‌دانید، پیدا کنید.

توجه داشته باشید که گاهی این معنی‌ خود کلمه نیست که مشکل ایجاد می‌کند، بلکه کاربرد استعاره‌ای آن است که ممکن است فهمیدن را با مشکل روبه‌رو کند.

3-داستانی را که در دل شعر وجود دارد، بفهمید و درک کنید.

بعضی از شعرها، روایی هستند یعنی یک داستان را توصیف می‌کنند.

4-بین بندها یا قسمت‌های شعر، ارتباط پیدا کنید.

روشن است که تمام شعرها، روایی نیستند و داستان واضحی را دنبال نمی‌کنند اما همه‌ی شعرها تقریبا در مورد چیزی حرف می‌زنند و بهترین شعرها، یعنی همان‌هایی که با عنوان حفظ کنیم» انتخاب شده‌اند، بالاخره موضوعی دارند و درباره‌ی همان هستند. حتی اگر هیچ طرح و سوژه‌ای در شعر پیدا نکردید، سعی کنید معنا یا پیام شعر را با درک ارتباط میان بندها دریابید.

نکات مهمّ اجراءِ شعر در مداحی (2)

4- عدم ارائه اشعار پیچیده در مجلس ؛ مانند:

دیشب شکسته اند ترازوی آفتاب                       

خون می چکد میان دو ابروی آفتاب

5- انتخاب تک بیت های مناسب و استفاده به موقع از آن ها مخصوصا در اوج مجالس روضه و مرثیه خوانی ، که این تک بیت ها هم بر دو قسم است:

1- موردی ؛ مثل:

نماز نافله خواندی ولی قیام نداشت            

که گفته پیش علی این همه قیام کنی

2- کاربردی ؛ مثل:

بی همگان به سر شود بی تو به سر نمی شود

داغ تو دارد این دلم جای دگر نمی شود

نکات مهمّ اجراءِ شعر در مداحی (1)

1- درست خوانی شعر : باید به دو نکته توجّه شود یکی احترام به شعر شاعران و دیگری هم امانت بودن شعر در دست مدّاح و از طرفی هم برخی لطایف و ریزه کاری ها فقط در دید شاعر است که با دست بردن در شعر امکان دارد کلّ زیبایی شعر از بین برود.

2- انواع شعر : شعر از یک نظر به دو قسمِ موردی و کاربردی تقسیم می شود.

اشعاری که برای مناسبت خاصّی گفته شده باشد موردی و اشعاری که با اندکی ظرافت می توان آن ها را برای مناسبت های گوناگون استفاده کرد را کابردی می گویند.

مثال شعر موردی: ( خطاب حضرت زینب به حضرت زهرا )

شبی در خواب بودی آمدم بازوی تو دیدم                        

مبادا آنکه بیدارت کنم آهسته بوسیدم

مثال شعر کاربردی:

نشد یک لحظه از یادت جدا دل                                           

زهی دل، آفرین دل، مرحبا دل

ز دستش یک دم آسایش ندارم                                               

نمی دانم چه باید کرد با دل

تذکّر: با انتخاب و حفظ رباعی ها و دوبیتی های مناسب و یا ابیات منتخب از قالب هایی مثل غزل ، قصیده یا مثنوی و یا بندهایی منتخب از قالب هایی مثل قطعه یا چارپاره میتوان در مواقعِ مناسب در مجالس ( مخصوصا مجالس روضه ) ، با به کاگیری یکی از آن ها جلسه را به اوج خود رساند.

3- تأمّل در اشعار : که دارای ثمراتی می باشد :

1- تشنه ماندن مستمع.

2- توضیح مضامین قبل از ارائه ابیاتی پیچیده و سخت.

3- گفتن بعضی کلمات و تأمّل در آنها برای به هیجان آوردن عواطف مستمع.

مبحث اشعار ریتمیک

قالب چهارم : شور

ویژگی ها و نکات مهم در اجراء  شور :

1- شور معمولاً سه بند دارد.

2- معمولا هر بند متشکّل از یک یا چند بیت به همراه گوشواره است که مستمع فقط گوشواره را جواب می دهد .

3- گاهی خود مداح و یا مستمع خسته است لذا در وسط شور هنگام جواب دادن گوشواره ، سینه نمی زنند تا استراحت کنند و نفس بگیرند.

4- اگر جلسه شلوغ باشد جمعیّت نشسته شور می زنند امّا اگر جلسه خلوت باشد ایستاده هم می توان شور زد.

5- اگر جلسه چند شب است باید یک شب شور حماسی باشد و یک شب شور مرثیه ای باشد مثلاً شب تاسوعا حماسی باشد و شب عاشورا مرثیه ای باشد و یا اینکه در بعضی شب های دیگر از موضوعات دیگر که قبلا به آن اشاره شد خوانده می شود .

مبحث اشعار ریتمیک

قالب چهارم : شور

تعریف :  حالت عزاداري با زمزمه و بر سر و سينه زدن، به صورت ممتد و بي‏فاصله است که معمولاً اين شيوه، در اواخر برنامه مداحي و با هدايت مداح، صورت مي‏گيرد.

نکته : قالب شور ، اوج هیجان و احساسات مستمع را به نمایش می گذارد و در این قالب هم مداح و هم مستمع با تمام توان هم از نظر صدا و هم از نظر مضامین جلسه را اداره می کنند.

تذکر : مضامینی که در قالب شور به آن اشاره می شود معمولا مضامین احساسی ، عاطفی ، مرثیه و مصائب آل الله و در بعضی مواقع بیان آرمان ها و اهداف قیام سیدالشهداء و مضامین روایی و دینی می باشد .

سرود پایانی : معمولاً بعد از پایان قالب شور در بعضی مجالس شبه قالبی به نام سرود پایانی ارائه می شود که مضامین آن غالبا برای امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و امام و شهدا و پندیات است.

مبحث اشعار ریتمیک

قالب سوم : واحد ( سنگین )

ویژگی ها و نکات مهم در اجراء  واحد (2) :

6- گام شروع واحد سنگین باید آنقدر آرام باشد که مستمع به سختی بشنود تا هیجان زمینه و نوحه کنترل شود .

7- وقتی واحد سنگین با گام یک یا دو صدا ،شروع می شود صدای طنین سینه نمایش پیدا می کند و مستمع خوشش می آید در نتیجه سعی می کند بهتر سینه بزند .

8- اوج جلسه ی ، واحد چکشی یعنی همان بر مشامم می رسد هر لحظه بوی کربلا. است لذا در اجراء آن باید دقت شود که موقع بر مشامم ی از همه جهات در اوج باشد .

9- در جلسات سنّتی به خاطر عدم آشنایی مستمع با واحد سنگین اصلاً نباید واحد سنگین خوانده شود .

10- جلسات سنّتی را باید با واحد جنوبی به سبک سنّتی شروع کنی و از واحد جنوبی به واحد چکشی بروی و در انتهاء هم ختم به برمشامم می رسد هر لجظه بوی کربلا . شود و ی با ذکر آقا اباالفضل علیه السلام مثل اباالفضل با وفا علمدار لشکرم . یا ای حرمت قبله حاجات ما . تمام  شود .

مبحث اشعار ریتمیک

قالب سوم : واحد ( سنگین )

ویژگی ها و نکات مهم در اجراء  واحد (1) :

1- از شروع واحد هر چه به پایان آن و به دودمه نزدیک می شویم باید ضرب آهنگ سینه سریع تر شود.

2- اگر در جلسه ای نوحه خوانده نشود باید در واحد جبران شود یعنی واحد، واحدی باشد که مستمع در آن جواب بدهد و همکاری کند.

3- در هنگام انتقال از واحد سنگین به واحد جنوبی نباید ریتم سینه به هم بخورد و اصلاً مستمع نباید متوجّه تغییر و دگرگونی سرعت ضرب آهنگ سینه شود به گونه ای که بخوتهد آرامش او به بخورد.

4- برای اینکه مستمع استراحت کند می توانی به مستمع بگویی در هنگام جواب گوشواره واحد ، دستش را بالا بیاورد و سینه نزند .

5- عربی خواندن یکی از فاکتورهای خوب است البتّه به شرط اینکه بتوانی با یک تک بیت معنایش را بگویی و یا با توضیحی کوتاه معنایش را بگویی و یا معنایش واضح باشد.

مبحث اشعار ریتمیک

قالب سوم : واحد ( سنگین )

تعریف : به قالبی می گویند که می توان به واسطه آن آرامشی نسبی به مجلس وارد کرد و هر چه به انتهای واحد نزدیک می شویم این آرامش به هیجان و حماسه نزدیک می شود لذا فاصله ضرب آهنگ ی در این قالب بالنسبه به نوع واحد زیاد یا بسیار زیاد می باشد و نهایتاً قالب واحد به شبه قالبی به نام دو دمه ختم می شود.

تعریف دودمه : از دو دم کوتاه تشکیل شده و باید دو گروه آن را تکرار کنند و با ریتم تک شروع می شود و به ریتم ریز پایان می یابد.

نکته : زمان اجراء قالب واحد ( سنگین ) بعد از زمینه یا نوحه است لذا از آن جایی که قالب نوحه به صورت ایستاده اجراء می شود در اجراء واحد مشکلی نیست اما اگر در جلسه ای قالب نوحه اجراء نشود و فقط به قالب زمینه اکتفاء شود باید بعد از زمینه ، مستمع روی پا بایستد بعد قالب واحد شروع شود .

انواع واحد - واحد به سه دسته تقسیم می شود :

1- واحد سنگین (با ملودی و یا بدون ملودی) که زمان فاصله ضرب آهنگ آن دو برابر واحد جنوبی می باشد لذا موقع اجراء آن مستمع  چند لحظه باید دست خود را بالا نگه دارد بعد به سینه بزند .

2- واحد بوشهری ،جنوبی یا سنّتی (با ملودی و یا بدون ملودی) که هر سه نام آن یک معنا را می رساند امّا بسته به رسوم و شهرهای مختلف نام آن متفاوت است و ممکن است در یعضی مناطق نام دیگری هم داشته باشد ولی چون غالبا در شهر های جنوب ایران این مدل از ی بیشتر اجراء می شود معروف به بوشهری یا جنوبی شده است .

3- واحد چکشی(بر مشامم می رسد هر لحظه بوی کربلا .)

تذکّر : قبل از دو دمه یک ترمز شیرین می خواهد و این ترمز چیزی جز یک یا چند دعای کوتاه نیست .

مبحث اشعار ریتمیک

قالب دوم : نوحه

ویژگی ها و نکات مهم در اجراء  نوحه(2) :

6- درخواندن بند های دوم و سوم ، (طبق قواعد اجراء در نوحه) مستمع نباید سینه بزند چون در قالب نوحه باید ریل گریه ی مستمع را نگه داریم در نتیجه نوحه خوان در بند سوم نوحه باید یک اشاره ای به روضه کند البته نباید یک روضه کامل بخواند بلکه فقط در حدّ یک اشاره یا گریز باشد.

7- بعضی از سخنران ها روضه را کامل می خوانند لذا بعد از روضه ی سخنرانی های اینگونه مداح می تواند یکسره زمینه و یا نوحه را شروع کند و روضه ی خود را لابه لای زمینه یا نوحه و واحد بخواند.

8- در نوحه مستمع با یک بار گفتن حفظ نمی شود لذا باید کمکش کنی تا راه بیفتد.

9-در نوحه باید سر بند بعدی را زمانی بگویی که وقتی گفتن شما تمام شد گفتن مستمع شروع شود.

10- در نوحه به خاطر اینکه همکاری مستمع در اوج خود هست برای اینکه آرامش مجلس و مستمعین حفظ شود و مستمع تا آخر در اوج همکاری با مداح باقی بماند اصلاً نباید تپق و اشتباه در گفتار باشد.

نکات مهمّ اجراءِ شعر در مداحی (5)

8- شناخت ویژگی های قالب های شعری : همانطور که قبلا گفته شد هر قالب شعری ( غزل-قصیده-مثنوی و.) دارای ویژگی های خاصّی از جهت ردیف و قافیه ، وزن ، مضمون ، طریق اجراء و. میباشد که در حین اجراء ، توجّه به این نکات بسیار مؤثّر در یک اجراء فنّی و اثر گزار میباشد ؛ لذا می طلبد که مادحین گرامی در هنگام انتخاب و اجراء هر قالبی از اقسام قالب های شعری دقت لازم را به کار گیرند.

به طور مثال طریقه اجراء غزل و قصیده که ابیاتی به هم پیوسته با ردیف یا قافیه مشترک دارند با مثنوی که فقط به هم پیوسته است اما ردیف و قافیه هربیتی با بیت قبل و بعد فرق میکند ، متفاوت است و یا طریقه اجراء این سه قالب مذکور با قالب های دیگر که به صورت بند بند هستند مثل ترکیب بند ، ترجیع بند و. نیز کاملا متفاوت است .